İnsanın varlığının ən sirli və eyni zamanda ən üsyankar tərəfi ruhdur. Ruh nə tamamilə dindir, nə də sadəcə fəlsəfidir. O, bədənin daxilində Allaha doğru çırpınan işıq, bizim susqunluqla, bizim feryadla danışan daxili səsdir. Zaman keçdikcə bu ruh anlayışı müxtəlif mədəniyyətlərdə, dinlərdə, fəlsəfi sistemlərdə fərqli şəkildə formaləşmiş, müxtəlif riyazi sistemlərə tabe etdirilmiş, bəzən də sadəcə, ibadət çərçivəsində təsvir olunmuşdur. Lakin bəziləri var ki, onlar bu görünməz və müqəddəs varlığı təkcə anlamaya deyil, onu yaşamağa və yaşatmağa çalışıblar. Onlardan biri də Məhəmməd Hadidir.

Məhəmməd Hadi Azərbaycan ədəbiyyatına yalnız söz ustası kimi deyil, həm də bir ruh filosofu, metafizik düşüncə daşıyıcısı, din və ağıl arasında körpü quran şəxsiyyət kimi daxil olmuşdur. Onun yaradıcılığında ruh təkcə bədii obraz deyil, varlığın mərkəzi, azadlığın tamamı, Allahla insan arasında əlaqənin təzahürüdür.

Hadinin ruh anlayışı nə Kant kimi yalnız etik şüur, nə də Descartes kimi düşünən substansiyadır. O, ruha şəxsi ağrılar, mənəvi yanğılar, ictimai ədalətsizliklər və Tanrı axtarışı ilə yanaşır. "Aşiq" deyəndə o, yalnız bir qadına aşiq olan bir insanın feryadını yox, həm də bəsirətin ruhani işığını dilə gətirir. Onun üçün ruh bir üsyandır - zamana, qorxuya, qaranlığa, təqlidə qarşı.

Avropa fəlsəfəsində ruh çox zaman nəzəri sistemlərlə izah olunur. Hegel onu tarixi zərurət kimi təqdim edir, Nitsşe isə onu üstinsana çatmaq üçün bir vasitə kimi görür. Amma Hadi üçün ruh nə məqsəddir, nə vasitə. O, həm başlanğıc, həm də yolun özüdür. Ruh onun üçün sevgidir, həsrətdir, qorxudur, Allaha sarı çırpınışdır. O, insanın öz içində Tanrını tapmağa cəhdidir.

Din anlayışı Hadinin dünyagörüşündə xüsusi yer tutur. O, dini yalnız ibadət formasında yox, mənəvi təkamül vasitəsi kimi qəbul edir. Təqlid, fanatizm və qorxuya dayanan dindarlığı rədd edir. O yazır: "Din ilə ağıl birləşməlidir." Bu, sadəcə bir fikir yox, bir dövrə qarşı düşüncə manifestidir. Onun şeirində Allah, bizim bir sevgili kimi, bir qurtarıcı kimi, bizim daxilimizdəki susqun nur kimi təqdim olunur. O, ruhun Allahla danışmasına inanır. Bu danışıq nə ibadətdir, nə rituallara - bu, şairin sakitliklə dediyi duadır.

Məhəmməd Hadi üçün millət anlayışı da ruhla bağlıdır. Onun nəzərind millət qanla deyil, vicdanla formaləşir. "Millət" dedikdə o, mənəvi bağlılıq, azadlıq ehtiyacı və mədəni harmoniya anlayışını düşünür. Bu baxımdan o, Avropanın irqçi millətçilik təlimlərinə qarşı bəsirət bir millət modeli ortaya qoyur. Bu modeldə fərdin ruhu millətin ruhuna çevrilir. Hər bir vicdan, bir xalqın tarixini daşıyan gizli miras olur.

Onun poetik düşüncəsindən bəhrələnənlər təkcə ədiblər deyil. Hüseyn Cavid onun ruhani metafizikasını dramatik fəlsəfəyə çevirir, Əli bəy Hüseynzadə onun ideyalarını türkçülüyün mənəvi bazasına daxil edir. Əhməd Ağaoglu Qərb və Şərq düşüncəsini birləşdirən ruh modelini Hadinin əsərlərində tapır. Daha sonralar onun ruh anlayışı ideologiya tamlığına çevrilir və milli müstəqillik ideyasının bünövrəsinə hopur.

Məhəmməd Hadi öz dövrünü aşan bir ruh şairidir. Onun poetik metafizikası nə keçmişə, nə də zamana bağlıdır. O, insanı ruhu ilə düşünməyə çağırır. Bu gün biz texnoloji sürətlə bədənimizi yüngülləşdirsək də, ruhumuzu daha ağır hala salmışıq. Hadinin düşüncəsi bu mənada müasir insanın qurtuluş kodudur. Ruhunu tanımayan, onu azad etməyən insan - nə qədər müasir olsa da, əslində, qədim bir zindandadır.

Onun şeirləri, fikirləri, mənəvi səsi bir xalqın ruhani kimliyidir. Onu oxumaq - tarix oxumaq deyil, özünü oxumaqdır. Onun ruh metafizikası - sistemli yox, hisslə işlənmiş fəlsəfədir. Bu fəlsəfə nə tədris olunur, nə tərcümə olunur - o, yalnız yaşanır. Və o ruh hələ də içimizdə nəfəs alır.